Μανώλης Καλομοίρης (1883 – 1962)

Του Γιώργου Καπράνου

Αυτό το άρθρο είναι  αφιερωμένο στους μαθητές της ΣΤ τάξης του Δημοτικού Σχολείου Άστρους της σχολικής χρονιάς 2009-2010 που ανέβασαν στις 15 Ιουνίου  το θεατρικό έργο  « Ο Πρωτομάστορας » του Ν. Καζαντζάκη -Μ. Καλομοίρη.

Σαν σήμερα, πριν ακριβώς 50 χρόνια, στις 3 Απριλίου 1962 έφυγε από τη ζωή, ο κορυφαίος έλληνας μουσουργός, Μανώλης Καλομοίρης. Το 2012  είναι αφιερωμένο στον μεγάλο μας συνθέτη. Ας διαβάσουμε όμως ,αυτό το σύντομο άρθρο οι περισσότεροι-κυρίως όμως τα νέα παιδιά- για να  θυμηθούμε πως μέσα στην Ελλάδα κάθε εποχής ,πάντα υπάρχει μια άλλη Ελλάδα. Η Ελλάδα του πνεύματος ,του φωτός, της προκοπής, της δημιουργίας και της υπερηφάνειας.

Είναι κι αυτό μια κρυφή ελπίδα για εθνική συνέχεια ,για προσωπική αναζήτηση και κρατική αναγέννηση .

Α. Βιογραφικά:

Ο Μανώλης Καλομοίρης, γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 14 Δεκεμβρίου 1883. Σπούδασε μουσική στην γενέτειρά του, την Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και τη Βιέννη. Από το 1906 έως το 1910 έζησε στο Χάρκοβο της Ουκρανίας, όπου δίδαξε πιάνο στο Λύκειο Ομπολένσκι και γνώρισε από κοντά τη ρωσική εθνική σχολή.

Θεωρείται ο δημιουργός της Εθνικής Σχολής, καθώς επιδίωξε να συνθέσει τη λόγια μουσική με την ελληνική ταυτότητα. Το δημοτικό τραγούδι και η ελληνική παράδοση, σε συνδυασμό με τις τεχνικές σύνθεσης της Δύσης, διαμόρφωσαν το ύφος του. Συνδέθηκε με το κίνημα του δημοτικισμού, καθώς και με μεγάλες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής του, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Άγγελος Σικελιανός και ο Νίκος Καζαντζάκης..

Το 1908 πραγματοποιεί την πρώτη του εμφάνιση στην Αθήνα ως συνθέτης, σε μια ιστορική συναυλία στο Ωδείο Αθηνών. Το γραμμένο στη δημοτική γλώσσα πρόγραμμα της συναυλίας δημιουργεί αίσθηση και αναγνωρίζεται ως το μανιφέστο της Εθνικής Σχολής. Επηρεασμένος από το κίνημα της ρωσικής μουσικής σχολής είναι υπέρμαχος μιας εθνικής μουσικής «βασισμένης από τη μια μεριά στη μουσική των αγνών μας τραγουδιών μα και στολισμένης από την άλλη με όλα τα τεχνικά μέσα που μας χάρισε η αδιάκοπη εργασία των προοδευμένων στη μουσική λαών και πρώτα πρώτα των Γερμανών, Γάλλων, Ρώσων και Νορβηγών».

Η μουσική του Καλομοίρη ενσωματώνει πολλά βαγκνερικά στοιχεία (ατέρμονη μελωδία), αλλά και τη χρήση κλιμάκων του δημοτικού τραγουδιού, προσαρμοσμένων πάντοτε στο  ευρωπαϊκό σύστημα. Το έργο του χαρακτηρίζεται από έντονη πληθωρικότητα και ενορχηστρωτικό όγκο. Υπήρξε πολυγραφότατος και συνέθεσε 222 έργα (ορχηστρική μουσική, όπερες, έργα για φωνή και ορχήστρα, κύκλους τραγουδιών και μουσική δωματίου).

Ο Μανώλης Καλομοίρης, πέρα από το συνθετικό του έργο, σφράγισε με την παρουσία του όλους του τομείς της μουσικής. Έγραψε μουσικοπαιδαγωγικά βιβλία, ίδρυσε το Ελληνικό Ωδείο και στη συνέχεια το Εθνικό Ωδείο, δημιούργησε δικό του μελοδραματικό θίασο ελλείψει κρατικής σκηνής, υπήρξε επιθεωρητής των στρατιωτικών Μουσικών (τον απέλυσε το 1936 ο Μεταξάς, επειδή παρακολούθησε την κηδεία του Ελευθέριου Βενιζέλου), συνεισέφερε στην ίδρυση της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, έγραψε κριτικές και άρθρα σε εφημερίδες και αγωνίστηκε με σθένος για τα δικαιώματα των μουσικών. Το αποκορύφωμα της τέχνης του ήταν η αναγόρευσή του σε ακαδημαϊκό στις 8 Ιουνίου 1946 και έγινε ο πρώτος μουσικός που πέρασε την πόρτα της Ακαδημίας Αθηνών.

Β .Έργα του Καλομοίρη:

1.ΟΠΕΡΕΣ:

• «Πρωτομάστορας» (σε λιμπρέτο του Ν. Καζαντζάκη 1915 βασισμένο στο «γεφύρι της Άρτας». πρώτη παράσταση 11 Μαρτίου 1916. Η όπερα αυτή ήταν αφιερωμένη στο «Πρωτομάστορα της Μεγάλης Ελλάδος» Ελευθέριο Βενιζέλο.(Ηχογράφηση 1990 Χατσατουριάν /Ορχήστρα Σοβιετικής Κινηματογραφίας)
• «Το δαχτυλίδι της μάνας» (Είναι το δεύτερο μουσικοδραματικό έργο του Μανώλη Καλομοίρη, γράφτηκε το 1917 . (Ηχογράφηση 1983 Δάρας/Φιλαρμονική Σόφιας). Σημειώνεται ότι το έργο αυτό είναι ένα από εκείνα που εκτελέστηκαν και εκτός Ελλάδας όπου το 1940 ανεβάστηκε στη Λαϊκή Όπερα του Βερολίνου.)
• «Ανατολή» (με βάση το μονόπρακτο του Γ. Καμπύση 1945),
• «Τα ξωτικά νερά» σε δικό του λιμπρέτο βασισμένο σε ένα ποίημα του Butler Yates 1950),
• «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» (βασισμένο στο ομώνυμο έργο του Νίκου Καζαντζάκη.) Πρόκειται για το τελευταίο έργο του Καλομοίρη που το ολοκλήρωσε το 1961 δύο περίπου χρόνια μετά τη δήλωσή του ότι εγκαταλείπει τη σύνθεση. Γράφει σχετικά στο ημερολόγιό του:

Παραδίδοντας το τελευταίο του αυτό έργο το συνόδευσε με το παρακάτω κείμενο:

«…Πιστεύω πως μέσα στον Παλαιολόγο έκλεισα όλους τους ψαλμούς και τους χυμούς της γέρικης καρδιάς μου, σαν το παλιό δένδρο που, πριν φύγει για πάντα και γείρει τους κλώνους του να πέσει στη μαύρη γης, θέλει να ανθίσει μια τελευταία φορά και να χαρίσει στον κάμπο τη στερνή του ευωδία και τα τελευταία του φύλλα. Γι’ αυτό αντικρίζω τη μουσική του Παλαιολόγου με κάποιο δέος, ξέροντας πως είναι το στερνό μου τραγούδι…» [εφημερίδα «Το Βήμα» 1/7/2001 ένθετο «Το άλλο Βήμα» σελ. 10]

2.ΣΥΜΦΩΝΙΚΑ ΕΡΓΑ:

·        «Συμφωνία της λεβεντιάς»:

Ο συνθέτης της, συνέλαβε τις πρώτες θεματικές εμπνεύσεις της συμφωνίας αυτής στα βουνά και τους κάμπους της Μακεδονίας και θέλησε να αποδώσει μουσικά τη συγκίνηση που ένοιωσε μπρος στην Ελληνική Λεβεντιά, σε όλες της τις εκδηλώσεις, στη χαρά της ζωής, στον πόλεμο, στο χορό, στην αγάπη, στο θάνατο. Γράφτηκε από το καλοκαίρι του 1918 ως το καλοκαίρι του 1920 . (Ηχογραφήσεις: 1981 Φιδετζής/Φιλαρμονική Σόφιας, 1983 Καρύδης /Ορχήστρα Αυστριακής Ραδιοφωνίας).

«Το Α΄ μέρος «Ηρωικά και Παθητικά» προσπαθεί να τραγουδήσει την ορμή της νιότης και τη χαρά του πάθους και της νίκης.

• Το Β΄ μέρος «Το κοιμητήρι στη βουνοπλαγιά» έχει γραφτεί επάνω στο ακόλουθο πεζό ποίημα:

«Πέρα στη βουνοπλαγιά βαθειά κοιμούνται τα παλληκάρια.

Τα νύχτια πουλιά πικρά τα μοιρολογάνε.

Καντήλια του τ’ αστέρια και νανούρισμά τους το δροσερό αεράκι,

Όμως επάνω τους η Δόξα αιώνιο στεφάνι πλέκει…

Πέρα στη βουνοπλαγιά βαρειά κοιμούνται τα παλληκάρια»

( Σκρα- Μακεδονικό μέτωπο του 1918).

• Το Γ΄ μέρος «Σκέρτσο-γλέντι» προσπαθεί να δώσει την εικόνα μιας γιορτής των παλικαριών αλλά που έχει μέσα κάπου κάπου και τον καημό και τη μοιρολατρία τους.

«Τούτ’ η γης που την πατούμε όλοι μέσα θε να μπούμε.»

• Το Δ΄ μέρος τα «Νικητήρια» βασίζεται επάνω στο γνωστό βυζαντινό ύμνο «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια» μαζί με τον οποίον πλέκεται συμφωνικά το ηρωικό θέμα του πρώτου μέρους.

«Στον Κωστή Παλαμά τη Συμφωνία αυτή αφιερώνω.» [σημείωμα του συνθέτη]

• «Συμφωνία των ανίδεων και των καλών ανθρώπων» (1931), (Ηχογράφηση1986: Φιδετζής/Ορχήστρα Βουλγαρικής Ραδιοφωνίας)
• «Παλαμική Συμφωνία» (1956) (Ηχογράφηση 2007 Φιδετζής/Κρατική Ορχήστρα Αθηνών)
• «Τρίπτυχο για Ορχήστρα» (1937) (Ηχογράφηση 2007 Φιδετζής/Κρατική Ορχήστρα Αθηνών).
• «Μηνάς ο ρέμπελος κουρσάρος στο Αιγαίο» (1940),
• Κοντσέρτο για πιάνο (1935),
• Κοντσερτάκι για βιολί και ορχήστρα (1955) κ.ά.
• Μουσική δωματίου:
• Τρίο για βιολί, βιολοντσέλο και πιάνο (1921),
• Σονάτα για βιολί και πιάνο (1948), κ.ά.

3.ΕΡΓΑ ΓΙΑ ΠΙΑΝΟ:

·        «Για τα ελληνόπουλα» Σειρές Α’, Β’, Γ’ (συνολικά 11 κομμάτια),

• «Νυχτιάτικο» (1906/1908),
• Μπαλάντες αρ.1-3, (1η σε μι ελάσσονα, 2η σε λα ύφεση μείζονα, 3η σε μι ύφεση ελάσσονα),
• Πατινάδα (1907),
• Ραψωδία αρ.1 (1921), Ραψωδία αρ.2 (1921),
• Πρελούντια αρ. 1-5

4.ΒΙΒΛΙΑ:

• Στοιχειώδης Θεωρία, 1924
• Αρμονία Α’& Β’τεύχη,1933, 1935
• Μουσική Μορφολογία, τεύχος πρώτο: Πολυφωνία-Αντίστιξη, 1939
• Μουσική Μορφολογία, τεύχος δεύτερο: Οι Μορφές στην Κλασσική και Νεώτερη Μουσική, 1957
• Οργανογνωσία, 1957
• Μελωδικές Ασκήσεις, τεύχη 1-4
• Μελωδικές ασκήσεις δια δύο φωνάς
• Θέματα Αρμονίας, 1934

Ο Μανώλης Καλομοίρης έφυγε από τη ζωή στις 3 Απριλίου του 1962, χωρίς να προλάβει να ακούσει το λυρικό του έργο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος»

Βραβεύτηκε με το εθνικό Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών (1919) .

Βιβλιογραφία: internet , ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια.